Van stigma naar smaakpalet: ontdek hoe het Smörgåsbord-model van Sonny Jane Wise een frisse blik werpt op hoe we denken, leren en samenleven.

Het Neurodiversiteit Smörgåsbord-model van Sonny Jane Wise: Een Nadere Verkenning

Sonny Jane Wise introduceerde het Smörgåsbord-model als een inclusieve benadering die de rijkdom en variëteit van neurologische ervaringen binnen de samenleving centraal stelt. In tegenstelling tot traditionele modellen – die vaak vertrekken vanuit pathologie en tekort – biedt dit model ruimte voor de unieke krachten, perspectieven en waardevolle bijdragen van neurodivergente mensen. Waar klassieke medische modellen geneigd zijn te focussen op wat ontbreekt of moet worden aangepast, nodigt het Smörgåsbord-model uit om juist de meerwaarde van neurologische diversiteit te erkennen. Daarbij worden culturele factoren, sociale contexten en praktische toepassingen niet genegeerd, maar net als de neurologische component als integraal beschouwd.

Culturele Invloeden op Neurodiversiteit

De manier waarop neurodiversiteit wordt begrepen en beleefd, is sterk afhankelijk van culturele contexten. Dit model onderkent dat neurodiversiteit niet louter biologisch bepaald is, maar ook sociaal geconstrueerd en cultureel gekleurd. Sommige gemeenschappen beschouwen het als een normaal onderdeel van menselijke variatie, terwijl andere het via een medische bril benaderen, vaak met stigmatiserende gevolgen.

Het Smörgåsbord-model benadrukt daarnaast het belang van intersectionaliteit: het kruispunt waar verschillende identiteiten zoals etniciteit, gender, sociale klasse en neurodivergentie elkaar raken. Dit kruispunt kan leiden tot unieke vormen van uitsluiting, maar ook tot gelaagde ervaringen van veerkracht. Traditionele gebruiken en collectieve identiteitsvorming – zoals binnen de autistische gemeenschap – dragen bij aan het verminderen van minderheidsstress en het versterken van trots en solidariteit.

Afscheid van het Medische Model: Een Vergelijking

Het Smörgåsbord-model wijkt fundamenteel af van het gangbare medische denkkader. Terwijl het medisch model uitgaat van tekortkomingen die gecorrigeerd moeten worden, ziet het Smörgåsbord neurodiversiteit als een natuurlijke expressie van cognitieve variatie. In plaats van behandelen of genezen, richt men zich op aanpassing, erkenning en ondersteuning.

De medische benadering stelt dat neurodivergente individuen gebrekkig zijn, met interventies die vaak gericht zijn op normalisering. Die visie werkt stigmatiserend en reduceert mensen tot diagnoses. Het Smörgåsbord-model keert dit perspectief om, en laat zien hoe het versterken van iemands eigenheid bijdraagt aan inclusie. De focus verschuift van 'corrigeren' naar 'omarmen'.

Wat het Smörgåsbord-model Betekent voor de Gemeenschap

Het model heeft een transformerende impact op de neurodivergente gemeenschap. Door nadruk te leggen op sterktes en op het belang van collectiviteit, bevordert het een cultuur van aanvaarding, verbondenheid en zelfwaarde. Mensen die eerder marginalisatie of onbegrip ervoeren, vinden via dit model erkenning en steun.

Daarnaast maakt het model duidelijk dat inclusie niet enkel een persoonlijke maar ook een systemische opdracht is. Of het nu gaat om onderwijsinstellingen, werkomgevingen of zorgsystemen, het is cruciaal dat deze structuren zich aanpassen aan de noden van neurodiverse mensen. Het model fungeert als leidraad voor dat noodzakelijke collectieve leerproces.

Toepassingsmogelijkheden in de Praktijk

Onderwijs
Binnen het onderwijs kan het Smörgåsbord-model ingezet worden om leeromgevingen te creëren waar neurodiverse leerlingen zich erkend en ondersteund voelen. Leraren worden aangemoedigd om te focussen op capaciteiten en interesses in plaats van beperkingen. Denk aan het afstemmen van curricula, klasindelingen en evaluatiemethoden op diverse leerstijlen.

Werkgelegenheid
In professionele settings biedt het model handvatten voor inclusieve werkplekken. Van gerichte aanpassingen tot trainingen die stereotype denkwijzen doorbreken – het Smörgåsbord-model ondersteunt werkgevers in het bouwen van werkomgevingen waar verschillen worden gewaardeerd. Resultaat? Een hoger welzijn, betere prestaties en minder verloop.

Gezondheidszorg
Zorgprofessionals kunnen het model gebruiken om meer gepersonaliseerde zorg te leveren. In plaats van neurodiversiteit als iets te 'behandelen', wordt het uitgangspunt: wie is deze persoon en wat heeft die nodig om zich goed te voelen? Het model bevordert daarmee een mensgerichte benadering waarin stigma's geen plaats hebben.

Stedelijke Planning
Ook binnen ruimtelijke ordening biedt het model verrassende perspectieven. Openbare ruimtes kunnen neuro-inclusiever worden ontworpen – denk aan rustplekken, duidelijke bewegwijzering of verminderde prikkels. Het model pleit voor participatie: laat neurodiverse burgers mee beslissen over de inrichting van hun leefomgeving.

Vergelijkende Tabel: Medisch vs. Sociaal Model van Neurodiversiteit

Aspect Medisch Model Sociaal Model (Smörgåsbord)
Visie op Neurodiversiteit Ziet neurodiversiteit als een afwijking die moet worden genezen of geminimaliseerd. Beschouwt neurodiversiteit als een waardevolle vorm van menselijke variatie.
Focus Gericht op tekortkomingen en normalisering via interventie. Gericht op sterktes en omgevingsaanpassing ter bevordering van inclusie.
Interventies Behandeling en therapieën om 'problemen' te verhelpen. Ondersteuning en aanpassingen op maat, afgestemd op individuele noden.
Cultureel Perspectief Vaak gebaseerd op dominante normen en culturele bias. Benadrukt culturele erkenning en inclusieve waarden.
Gemeenschapsimpact Kan gevoelens van uitsluiting, schaamte of falen versterken. Ondersteunt empowerment, verbondenheid en collectieve actie.

Concluderende Reflectie

Het Smörgåsbord-model van Sonny Jane Wise stelt een alternatieve visie voor op neurodiversiteit – één die ruimte maakt voor menselijkheid, diversiteit en wederzijds begrip. In plaats van mensen in diagnostische hokjes te duwen, nodigt het uit tot erkenning van de rijkdom van de menselijke geest. Door het model breed toe te passen – in onderwijs, zorg, werk en stedelijke contexten – bouwen we aan een samenleving waar iedereen, ongeacht neurologisch profiel, zich thuis kan voelen. Het is een oproep tot systemische verandering, gedragen door compassie, kennis en gelijkwaardigheid.

Als je dit als brochure, artikel of educatief materiaal wilt vormgeven, kan ik het ook in visuele lay-out omzetten. Wil je dat?